Ένα μικρό γλυπτό για να θυμίζει στους ταξιδιώτες ...

Έξω από το σταθμό της Friedrichstrasse στο Βερολίνο υπάρχει αυτό το γλυπτό, φωτογραφίες του οποίου βλέπετε παρακάτω. Το γλυπτό έχει τον τίτλο «Züge in das leben. Züge in den tod. 1938 – 1945», που σημαίνει «Τρένα για τη ζωή, τρένα για το θάνατο. 1938 – 1945».

Από τη μία πλευρά δύο παιδιά, ένα αγόρι και ένα κορίτσι, περιποιημένα, καλοντυμένα, το αγόρι κρατά μια βαλίτσα, το κορίτσι με μια μαθητική σάκα στον ώμο κρατά στην αγκαλιά της το ζωάκι – κούκλα της. Τα παιδιά, με σίγουρο βήμα, «φεύγουν» προς τα δυτικά…

Από την άλλη πλευρά πέντε εβραιόπουλα, τρία κορίτσια και δύο αγόρια, με το αστέρι να σημαδεύει το στήθος, στηρίζονται το ένα πάνω στο άλλο, για να πάρουν κουράγιο, καθώς και αυτά «φεύγουν», προς τα ανατολικά … Πίσω τους δυο βαλίτσες, η μια ανοιγμένη με μια σπασμένη κούκλα μέσα της, και μια μισάνοιχτη θήκη βιολιού. (Κάποιοι/ες τη μέρα που βγήκαν οι φωτογραφίες είχαν αφήσει λίγα λουλούδια).

Από το σταθμό της Friedrichstrasse στο Βερολίνο έφυγαν τα τρένα που μετέφεραν τους Γερμανούς Εβραίους στα ανατολικά, για τα γκέτο, που δημιούργησαν οι Γερμανοί στις περιοχές που κατέλαβαν στην ανατολική Ευρώπη, και, στη συνέχεια, στα στρατόπεδα θανάτου. 

Τα ναζιστικά στρατόπεδα

Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης

Από τις πρώτες μέρες που οι ναζί ανέλαβαν την εξουσία στη Γερμανία λειτούργησαν στρατόπεδα συγκέντρωσης (Konzentrationslager). Αργότερα, μετά το 1939 και κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στρατόπεδα συγκέντρωσης δημιουργήθηκαν και στις περιοχές που κατέλαβε η Γερμανία.

Τα πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης ήταν κυρίως στρατόπεδα εργασίας, στα οποία οι ναζί φυλάκιζαν όσους θεωρούσαν εχθρούς του καθεστώτος τους: πολιτικοί αντίπαλοι (όπως οι σοσιαλιστές και οι κομουνιστές), ομοφυλόφιλοι, μάρτυρες του Ιεχωβά, ενώ κατά τη διάρκεια του πολέμου φυλακίστηκαν αιχμάλωτοι πολέμου, μέλη των αντιστασιακών κινημάτων που συλλαμβάνονταν από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις και Εβραίοι. Πολλά από αυτά κατασκευάστηκαν από τις τοπικές αρχές. Μετά το 1942 οι Εβραίοι της Γερμανίας συλλαμβάνονταν και απελαύνονταν στα γκέτο που δημιούργησαν οι γερμανικές κατοχικές δυνάμεις στις περιοχές που κατέλαβε στην ανατολική Ευρώπη και τη Σοβιετική ένωση.

Τα αρχικά στρατόπεδα συγκέντρωσης σταδιακά απέκτησαν ενιαίο έλεγχο. Μέχρι το 1939 είχαν τεθεί σε λειτουργία έξι από τα μεγαλύτερα στρατόπεδα συγκέντρωσης: το Νταχάου (το πρώτο από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης που δημιουργήθηκε το 1933), το Ζάξενχαουζεν (το 1936), το Μπούχενβαλντ (το 1937), το Φλόσενμπεργκ (το 1938), το Μαουτχάουζεν (το 1938) και το Ράβενσμπρουκ (το 1939). Εκατομμύρια αιχμάλωτοι των στρατοπέδων συγκέντρωσης έχασαν τη ζωή τους σε αυτά από την πείνα, τις κακουχίες, τις αρρώστιες, τα βασανιστήρια και τις εκτελέσεις.

Σε όλα τα στρατόπεδα λειτουργούσαν κρεματόρια για την αποτέφρωση των νεκρών κρατουμένων.

Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα στρατόπεδα εξόντωσης στη Γερμανία και την Ανατολική Ευρώπη

Τα στρατόπεδα θανάτου

Από το 1941 και μετά, καθώς η ναζιστική Γερμανία άρχισε να υλοποιεί την «Τελική Λύση», όπως ονομάστηκε από τους ίδιους η συστηματική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης, δημιούργησε στρατόπεδα εξόντωσης ή αλλιώς στρατόπεδα θανάτου. Τα στρατόπεδα αυτά βρίσκονταν στην Πολωνία, και πιο συγκεκριμένα στα κατεχόμενα πολωνικά εδάφη που ονομάζονταν «Γενική διοίκηση»  (Generalgouvernement). Τα στρατόπεδα αυτά ήταν η Τρεμπλίνκα, το Χέουμνο, το Μπέλζεκ, το Σόμπιμπορ, το Μαϊντάνεκ και το Άουσβιτς. Σκοπός τους δεν ήταν ο εγκλεισμός και η καταναγκαστική εργασία των Εβραίων (αν και το Μαϊντάνεκ και το Άουσβιτς λειτούργησαν και ως τέτοιου είδους), αλλά η εξόντωση τους με «βιομηχανικό» και «οργανωμένο» τρόπο, με δηλητηριώδη αέρια στους θαλάμους αερίων.

Η μεταφορά των Εβραίων σε αυτά γινόταν κάτω από απάνθρωπες συνθήκες, με τρένα για τη μεταφορά εμπορευμάτων και ζώων, στα βαγόνια των οποίων στοιβάζονταν δεκάδες άνθρωποι· πολλοί από αυτούς δεν άντεχαν και πέθαιναν μέσα στα τρένα που τους μετέφεραν στα στρατόπεδα θανάτου. Τα στρατόπεδα αυτά είχαν μικρό μέγεθος, λίγα εκατοντάδες τετραγωνικά μέτρα (εξαίρεση ήταν το στρατόπεδο θανάτου του Άουσβιτς), όσος χώρος απαιτούνταν για το δολοφονικό τους ρόλο. Στα άτομα που έφταναν εκεί έλεγαν ότι απλώς επρόκειτο για ένα σταθμό μετεπιβίβασης, με σκοπό τη μετακίνησή τους ανατολικότερα και ότι έπρεπε να κάνουν «μπάνιο» και να «απολυμανθούν». Εξάλλου, πολλά από αυτά ήταν «μεταμφιεσμένα» σαν επαρχιακοί σιδηροδρομικοί σταθμοί και οι θάλαμοι αερίων σε «μπάνια». Από τη διαδικασία της άμεσης θανάτωσης εξαιρούνταν όσοι ήταν απαραίτητοι ως βοηθοί για τη λειτουργία των στρατοπέδων, όπως αυτοί που ξεδιάλεγαν τα υπάρχοντα που άφηναν πίσω τους οι δολοφονημένοι Εβραίοι, αυτοί που αφαιρούσαν τα χρυσά δόντια από τους νεκρούς, αυτοί που απομάκρυναν τα πτώματα από τους θαλάμους αερίων, αυτοί που τα έκαιγαν.  

Τα στρατόπεδα εξόντωσης, αν και διέφεραν ελαφρά ως προς την λειτουργία τους, όλα ήσαν σχεδιασμένα να σκοτώνουν όσο πιο αποτελεσματικά γινόταν.

Χάρτης των στρατοπέδων εξόντωσης στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Πολωνία

Τα στρατόπεδα εργασίας

Από το 1942 και μετά δημιουργήθηκαν πολλά παραρτήματα στρατοπέδων κοντά σε εργοστάσια, στη Γερμανία κυρίως, αλλά και σε διάφορες άλλες περιοχές της κατεχόμενης από αυτούς Ευρώπης. Οι αιχμάλωτοι των στρατοπέδων αυτών προορίζονταν για καταναγκαστική εργασία σε διάφορες βιομηχανικές μονάδες της Γερμανίας. Οι κρατούμενοι του στρατοπέδου Άουσβιτς ΙΙΙ – Μόνοβιτς εργάζονταν για τη βιομηχανία IG Farben, μια μονάδα που παρήγαγε συνθετικό ελαστικό. Άλλα στρατόπεδα στήριξαν εργοστάσια αεροπλάνων, όπλων και ανθρακωρυχεία. Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ζαξενχάουζεν συγκεντρώθηκαν κρατούμενοι που απασχολήθηκαν από του Γερμανούς στην «επιχείρηση Μπέρνχαρντ», στην απόπειρα της ναζιστικής Γερμανίας να παραχαράξει τα χαρτονομίσματα των εχθρικών της κρατών και, κυρίως, τη στερλίνα της Μεγάλης Βρετανίας και το δολάριο των ΗΠΑ. Παρόλο που οι έγκλειστοι στα στρατόπεδα αυτά προορίζονταν για εργάτες– σκλάβους οι συνθήκες εγκλεισμού και διαβίωσης των κρατουμένων σε αυτά δεν ήταν καλύτερες από τα άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης· πολλοί από τους εργάτες – σκλάβους πέθαιναν από τον υποσιτισμό ή δολοφονούνταν αν δε δούλευαν «γρήγορα» και «ικανοποιητικά». Πολλοί Εβραίοι δούλευαν μέχρι θανάτου σε αυτά τα στρατόπεδα αλλά το εβραϊκό εργατικό δυναμικό, παρά τη χρησιμότητά του στις στρατιωτικές προσπάθειες των Γερμανών, προοριζόταν για εξόντωση.  

Πολλά από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά και το στρατόπεδο του Άουσβιτς, έγιναν τόποι τρομακτικών ιατρικών πειραμάτων πάνω στους ανθρώπους: πειράματα ευγονικής, στείρωσης, κατάψυξης κρατουμένων (ώστε να προσδιοριστεί ο τρόπος που το φαινόμενο αυτό μπορούσε να επηρεάσει τους πιλότους σε περίπτωση κατάρριψης του αεροσκάφους τους), δοκιμές πειραματικών ουσιών και θανατηφόρων φαρμάκων.

Το στρατόπεδο του Άουσβιτς

Το στρατόπεδο του Άουσβιτς είναι το πιο περιβόητο όλων των στρατοπέδων συγκέντρωσης, θανάτου και εργασίας της ναζιστικής Γερμανίας, αφού έτυχε να εξυπηρετεί και τις τρεις λειτουργίες. Το στρατόπεδο βρίσκεται 60 χλμ. δυτικά της Κρακοβίας, κοντά στην κωμόπολη Όσβιετσιμ (γερμανικά: Auschwitz).

Το Άουσβιτς αποτελείται από περισσότερα από ένα στρατόπεδα. Το «Άουσβιτς Ι» ήταν ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, όπου φυλακίστηκαν μεταξύ άλλων Πολωνοί, Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου και Εβραίοι. Στην πύλη του στρατοπέδου υπήρχε αναρτημένη η επιγραφή «Arbeit macht frei», δηλαδή «Η εργασία απελευθερώνει».

Το «Άουσβιτς ΙΙ – Μπίρκεναου» ήταν κυρίως στρατόπεδο εξόντωσης. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι κρατήθηκαν φυλακισμένοι εδώ σε άθλιες συνθήκες και περισσότεροι από 1,1 (έως 1,5 περίπου) εκατομμύρια δολοφονήθηκαν. Στις 26 Σεπτεμβρίου 1941 ο διοικητής του Άουσβιτς Ρούντολφ Ες (ο οποίος ήταν διαφορετικό πρόσωπο από το ναζιστή πολιτικό Ρούντολφ Ες) διατάχτηκε να χτίσει ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας για 100.000 Σοβιετικούς αιχμάλωτους πολέμου. Το στρατόπεδο αυτό δημιουργήθηκε κοντά στο πολωνικό χωριό Μπρζεζίνκα (γερμανικά: Birkenau), σε απόσταση 1.200 μέτρων από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς Ι. Κατά την οικοδόμηση του Άουσβιτς ΙΙ οι Γερμανοί ανάγκασαν τους κατοίκους της Μπρζεζίνκα να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, ενώ οι αιχμάλωτοι του Άουσβιτς Ι τα γκρέμισαν για να χρησιμοποιήσουν τα οικοδομικά υλικά στο νέο στρατόπεδο.

Το «Άουσβιτς ΙΙ – Μπίρκεναου» είχε διαστάσεις 2 επί 2,5 χλμ. και ήταν διαιρεμένο σε διάφορα τμήματα, τα οποία επίσης χωρίζονταν σε τομείς. Οι τομείς αυτοί, όπως και ολόκληρο το στρατόπεδο, περιφράχτηκαν με ηλεκτροφόρο συρματόπλεγμα.

Ενώ αρχικά προοριζόταν να γίνει στρατόπεδο εργασίας για αιχμαλώτους πολέμου και φυλακισμένους των SS, το «Άουσβιτς ΙΙ – Μπίρκεναου» άλλαξε λειτουργία μετά από λίγους μόνο μήνες. Την άνοιξη του 1942 δολοφονήθηκαν με το αέριο Zyklon B Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου και οι ανίκανοι για εργασία κρατούμενοι. Από τον Απρίλιο ή τον Ιούλιο του 1942 και μετά (ο ακριβής χρόνος συζητείται) στο στρατόπεδο άρχισαν να καταφτάνουν Εβραίοι από όλη τη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη με σκοπό την εξόντωσή τους. Η ικανότητά τους για εργασία δεν είχε πλέον ιδιαίτερη σημασία, αφού οι ναζί είχαν αποφασίσει να υλοποιήσουν την πλήρη εξόντωση των Εβραίων. Το «Άουσβιτς ΙΙ – Μπίρκεναου» είχε μετατραπεί από στρατόπεδο εργασίας σε στρατόπεδο εξόντωσης.

Τα περισσότερα θύματα έφθαναν με τρένο, συχνά μετά από πολυήμερα ταξίδια σε βαγόνια μεταφοράς ζώων. Το μεγαλύτερο σε διάρκεια καταγεγραμμένο ταξίδι αφορούσε τη μεταφορά αιχμαλώτων από τη Ρόδο και είχε συνολική διάρκεια 17 ημερών. Μετά την άφιξή τους στο σταθμό του στρατοπέδου, η οποία συνήθως προγραμματίζονταν να γίνεται νύχτα, ακολουθούσε η «διαλογή» των Εβραίων. Γιατροί των SS «διάλεγαν» ποιοι άντρες και ποιες γυναίκες ήταν ικανοί και ικανές για εργασία. Ο πιο περιβόητος στις διαλογές αυτές ήταν ο SS γιατρός Γιόζεφ Μένγκελε. Όλοι οι υπόλοιποι, που δεν κρίνονταν ικανοί για εργασία, προωθούνταν στους θαλάμους αερίων, όπου δολοφονούνταν μαζικά. Οι μητέρες και τα παιδιά τους, που κατά την κρίση των γιατρών του στρατοπέδου δεν μπορούσαν να εργαστούν, δολοφονούνταν επίσης με αέριο αμέσως μετά την άφιξή τους στο στρατόπεδο.

Χάρτης με τις περιοχές της Ευρώπης από όπου μεταφέρθηκαν Εβραίοι από τους Γερμανούς για να δολοφονηθούν στο στρατόπεδο του Άουσβιτς

Το στρατοπέδο «Άουσβιτς ΙΙΙ – Μόνοβιτς» εξυπηρετούσε τις ανάγκες της γερμανικής βιομηχανίας IG Farben, μια μονάδα που παρήγαγε συνθετικό ελαστικό, εξασφαλίζοντάς της εργάτες – σκλάβους.

Από το φθινόπωρο του 1944, οι Γερμανοί, βλέποντας την προέλαση των σοβιετικών δυνάμεων, άρχισαν να καταστρέφουν τα στοιχεία που αποδείκνυαν το μέγεθος του εγκλήματός τους. Οι αποτεφρωτήρες αποσυναρμολογήθηκαν και, βάσει νεότερων μελετών, προορίζονταν να εγκατασταθούν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν-Γκούζεν, το οποίο οι ναζί τότε πίστευαν ότι δε θα πέσει στα χέρια των Συμμάχων. Το τελευταίο κρεματόριο του Άουσβιτς το ανατίναξαν λίγο πριν από την απελευθέρωση του στρατοπέδου, τον Ιανουάριο του 1945, για να κρύψουν τα ίχνη των πράξεων τους από τους Σοβιετικούς.

Μεταξύ της 17 και 23 Ιανουαρίου το στρατόπεδο εκκενώθηκε και περίπου 60.000 κρατούμενοι οδηγήθηκαν σε πορείες θανάτου προς τη δυτικά. Στα στρατόπεδα του Άουσβιτς εγκαταλείφθηκαν περίπου 7.500 έγκλειστοι, οι οποίοι θεωρήθηκαν ανίκανοι για την πορεία θανάτου, δηλαδή ήταν ετοιμοθάνατοι.

Το στρατόπεδο του Άουσβιτς απελευθερώθηκε από τις σοβιετικές δυνάμεις στις 27 Ιανουαρίου 1945. Παρ’ όλες τις φροντίδες των Σοβιετικών πολλοί από τους επιζώντες του Άουσβιτς πέθαναν στις επόμενες μέρες.

Στην επίσημη ιστοσελίδα του Μουσείου του Στρατοπέδου καταγράφονται το πλήθος και οι κατηγορίες των θυμάτων αυτού του στρατοπέδου, με τα αντίστοιχα διακριτικά σήματα με τα οποία τους χαρακτήριζαν οι Ναζιστές:  

Εβραίοι: Από το 1943 και έπειτα αποτελούσαν την πιο πολυάριθμη ομάδα κρατουμένων. Συνολικά 1.100.000 Εβραίοι εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς μεταξύ των ετών 1940-1945. Ανάμεσά τους και 55.000 Έλληνες Εβραίοι εκτοπίστηκαν με προορισμό αυτό το στρατόπεδο.

Πολιτικοί κρατούμενοι: Στην πλειοψηφία ήταν Πολωνοί που είχαν συλληφθεί κατά τη διάρκεια ενεργειών καταστολής ή λόγω της συμμετοχής τους σε αντιστασιακά κινήματα. Ο αριθμός τους ανέρχεται στους 160.000 περίπου.

Πολωνοί : Ήταν η πολυπληθέστερη ομάδα μη Εβραίων κρατουμένων. Περίπου 140-150.000 Πολωνοί εκτοπίστηκαν σε αυτό το στρατόπεδο. Οι μισοί από αυτούς, περίπου 70-75.000 άτομα, εξοντώθηκαν είτε με εκτελέσεις είτε πέθαναν από την πείνα ή τις ασθένειες.

Τσιγγάνοι και κοινωνικά απροσάρμοστοι : Περίπου 23.000 τσιγγάνοι βρήκαν το θάνατο εκεί..

Αιχμάλωτοι πολέμου: Αφορά κυρίως σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου.

Άλλες εθνικές ομάδες: Υπολογίζεται ότι πάνω από 10.000 κρατούμενοι προέρχονταν από διάφορες άλλες εθνικές ομάδες, Τσέχοι, Γάλλοι, Γερμανοί, Σλοβένοι, κ.ά.

Σωφρονιστικοί κρατούμενοι: Υπολογίζεται ότι υπήρχαν περίπου 11.000 κρατούμενοι εξαιτίας διαφόρων παραπτωμάτων.

Ποινικοί κρατούμενοι: Αυτή η κατηγορία περιλάμβανε λίγες εκατοντάδες κρατουμένων.

Μάρτυρες του Ιεχωβά

Ομοφυλόφιλοι: Τουλάχιστον μερικές δεκάδες ομοφυλόφιλων φυλακίστηκαν και καταγράφηκαν σε αυτή την κατηγορία.

Από το 1979 ανήκει το στρατόπεδο του Άουσβιτς ανήκει στα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco.

Αεροφωτογραφία του στρατοπέδου του Άουσβιτς

Αεροφωτογραφία του στρατοπέδου του Άουσβιτς

Αεροφωτογραφία του στρατοπέδου του Άουσβιτς

Αεροφωτογραφία του στρατοπέδου του Άουσβιτς

Μετά τον Πόλεμο

Όταν οι σοβιετικές στρατιωτικές δυνάμεις μπήκαν στην Πολωνία το 1944, τα στρατόπεδα που βρίσκονταν εκεί είχαν κλείσει (αφού είχαν επιτελέσει ήδη το φονικό τους έργο) ή είχαν ανατιναχτεί τμήματά τους από τους Γερμανούς, ελπίζοντας ότι έτσι θα καταστρέφονταν και οι αποδείξεις του ναζιστικού εγκλήματος.

Στη μεταπολεμική περίοδο, η κομουνιστική κυβέρνηση της Πολωνίας τα εγκατέλειψε με αποτέλεσμα να παραδοθούν στη φθορά του χρόνου. Πολλών ειδών μνημεία ανεγέρθηκαν μέσα στα στρατόπεδα, χωρίς ωστόσο να αναφέρουν ότι οι άνθρωποι που δολοφονήθηκαν εκεί ήταν, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, Εβραίοι.

Μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων το 1989, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης έγιναν πιο προσιτά και αποτέλεσαν κέντρα τουρισμού, κυρίως το Άουσβιτς που είναι και το πιο γνωστό. Υπήρξε σωρεία διαφωνιών ανάμεσα στις εβραϊκές οργανώσεις και την πολωνική κυβέρνηση για το τι θα έπρεπε να γίνει σ' αυτούς τους χώρους. Κάποιοι Εβραίοι εναντιώθηκαν έντονα στην ανέγερση χριστιανικών μνημείων, ακόμα και στη γνωστή περίπτωση του σταυρού του Άουσβιτς. Ο σταυρός τοποθετήθηκε τελικά στο «Άουσβιτς I», όπου τα περισσότερα θύματα που μαρτύρησαν ήταν Πολωνοί, και όχι στο στρατόπεδο εξόντωσης «Άουσβιτς ΙΙ – Μπίρκεναου».

Ελευθερία Πασχαλίδη - Ζωή Φουρτούνη, Α3