Μπροστά στο πρόβλημα του φασισμού και του ναζισμού σήμερα – Ορισμένες σκέψεις

Ο φασισμός είναι αυταρχική εθνικιστική πολιτική ιδεολογία και μαζικό κίνημα που έχει ως στόχο να θέσει το έθνος, το οποίο ορίζει αποκλειστικά με βάση βιολογικά ιδεολογήματα ή τις πολιτισμικές και ιστορικές συνθήκες, πάνω από κάθε άλλη αξία και να δημιουργήσει στη συνέχεια μια κινητοποιημένη εθνική κοινότητα.

Σήμερα, η έννοια της λέξης «φασισμός» χρησιμοποιείται πολλές φορές για να χαρακτηρίσει πρόσωπα, θεσμούς, καταστάσεις, που μπορεί να έχουν ελάχιστη ή καμία σχέση με την αρχική έννοια του όρου, να περιγράψει δηλαδή την εθνικιστική και φυλετική ιδεολογία που πρωτοεμφανίστηκε κατά το Μεσοπόλεμο στην Ιταλία με το Μουσολίνι και στη Γερμανία με τους ναζιστές (αλλά και άλλους στην Ευρώπη) και η οποία προτείνει έναν ολοκληρωτικό τρόπο διακυβέρνησης, από ένα συγκεκριμένο αρχηγό, που στο πρόσωπό του συνενώνονται όλες οι κοινωνικές ομάδες και οι κοινωνικές τάξεις σε ένα έθνος, το οποίο θεωρείται από τους ίδιους τους φασίστες και ναζιστές ότι είναι ανώτερα από τα άλλα και προορισμένο να κυριαρχήσει στα άλλα «κατώτερα» από αυτό έθνη και «φυλές». .

Το ουσιαστικό «φασισμός» και τα επίθετα «φασίστας» και «φασιστικός» χρησιμοποιούνται σήμερα πολλές φορές, εκτός από τον αρχικό τους ορισμό, για να περιγράψει γενικά κάθε άδικη, αντιδημοκρατική και βίαιη πράξη, ιδεολογία, συναίσθημα, συνήθεια στο χώρο της πολιτικής, της κοινωνίας, της οικογένειας, και των ανθρωπίνων σχέσεων. Η υπερβολική χρήση αυτού του δεύτερου ορισμού έχει εν μέρει υποκαταστήσει τον αρχικό ορισμό.

Κύρια χαρακτηριστικά της φασιστικής/ναζιστικής ιδεολογίας:

1. λατρεία του Κράτους
2. σοβινιστικός και εθνικισμός
3. εθελοντισμός
4. εθνικό μεγαλείο
5. οργανική ενότητα
6. αντισημιτισμός
7. κορπορατισμός
8. εδαφική επέκταση και ιμπεριαλισμός
9. μιλιταρισμός
10. αντικομουνισμός

Η γέννηση του φασισμού

Ο φασισμός γεννήθηκε μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (1914-1918) στην Ιταλία, το 1919, από τον Μπενίτο Μουσολίνι, χωρίς την πρόθεση να αποτελέσει ένα πολιτικό δόγμα και μια πολιτική ιδεολογία, ούτε και να διέπεται από ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα.

Ο Μουσολίνι ύδρυσε στις 13 Μαρτίου 1919 στο Μιλάνο την οργάνωση Fasci di Compattimento και τα πρώτα , λίγα αρχικά μέλη της, ήταν πρώην στρατιώτες, δυσαρεστημένοι από την έκβαση του πολέμου για την Ιταλία. Δύο χρόνια αργότερα, το 1921 ιδρύθηκε το Εθνικό Φασιστικό Κόμμα το οποίο και εξέλεξε βουλευτές για το ιταλικό κοινοβούλιο. Στο επόμενο διάστημα οι φασίστες του Μουσολίνι άρχισαν να καταλαμβάνουν δημόσια κτίρια και να δημιουργούν συνθήκες κοινωνικής αποσταθεροποίησης. Το σοσιαλιστικό κόμμα της Ιταλίας αντέδρασε σε αυτήν την κατάσταση κηρύσσοντας απεργία και τότε ο Μουσολίνι ζήτησε από την κυβέρνηση να τη διακόψει. Στην αντίθετη περίπτωση οι φασίστες του θα έκαναν πορεία στη Ρώμη. Η πορεία στη Ρώμη έγινε και ο ιταλός βασιλιάς Βίκτωρας Εμμανουήλ Γ΄, φοβούμενος την αναταραχή και το ενδεχόμενο μιας εμφύλιας σύρραξης μέσα στην ιταλική κοινωνία, παρέδωσε την εξουσία στο Μουσολίνι και το κόμμα του. Το 1926 το Εθνικό Φασιστικό Κόμμα έγινε το μοναδικό νόμιμο πολιτικό κόμμα και το κοινοβούλιο αντικαταστάθηκε από την βουλή των Συντεχνιών σύμφωνα με το κορπορατιστικό σύστημα.

Σκεπτόμενοι το φασισμό και το παρελθόν του

Φασισμός είναι η ακραία δικτατορική συντηρητική πολιτική. Η πολιτική που εκδηλώνεται, με διαφορετικές μορφές, σε διαφορετικές τοπικά και χρονικά φάσεις όξυνσης της κρίσης του συστήματος κοινωνικών σχέσεων κατά τις οποίες επίκεινται ή και συμβαίνουν επαναστατικές αλλαγές στο κοινωνικό σύστημα, αλλαγές που απειλούν τον εξουσιαστικό χαρακτήρα του κοινωνικού συστήματος. Ο φασισμός σαν πολιτική ασκείται πάνω σε ολόκληρη την κοινωνία και μέσω αυτής επιδιώκεται η βίαια διευθέτηση των κοινωνικών αντιθέσεων με στόχο την αποτροπή μιας συνολικής επαναστατικής αλλαγής.

• Ο φασισμός παρότι ως πολιτική εκφράζει τα παρηκμασμένα στοιχεία της συντηρητικής πλευράς της κοινωνίας στηρίζεται σε μια φιλοσοφική σκέψη (όπως του Νίτσε), βαθειά επεξεργασμένη, η οποία ενσωματώνει τις παγιωμένες πνευματικές επιτεύξεις των αιώνων του ανθρώπινου πολιτισμού.
•  Ο φασισμός μαζί με τα στοιχεία ενός ακραίου συντηρητισμού, περιέχει στοιχεία ακραίας επαναστατικότητας καθώς, προκειμένου να συντηρηθεί ο εξουσιαστικός χαρακτήρας των κοινωνικών σχέσεων, είναι πρόθυμος να καταστρέψει όλους τους θεσμούς αρχίζοντας από τους δημοκρατικούς.
• Βασικά όπλα του φασισμού είναι η λογοκρισία, αλλά κυρίως ο έμπρακτος και μέχρι εξόντωσης των αντιπάλων του αποκλεισμός του από τη δημόσια σφαίρα και το δημόσιο λόγο, όπλα που πολλές φορές γίνονται αποδεκτά και σε περιόδους κρίσης, όπως η σημερινή, χρησιμοποιούνται για να τους εξουδετερώσουν και να τους φοβίσουν ώστε να περιορίσουν τις αντιδράσεις τους και τις διεκδικήσεις τους.

Κάνοντας σήμερα μια ιστορική αναδρομή στα χρόνια του Μεσοπολέμου, στην εμφάνιση και στην εδραίωση του φασιστικού καθεστώτος του Μουσολίνι και του αντίστοιχου ναζιστικού με τον Χίτλερ, μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι ακολούθησαν τους φασίστες και τους ναζιστές και συντάχθηκαν μαζί τους. Κατά το Μεσοπόλεμο πολλοί έβλεπαν το φασισμό από μια άλλη σκοπιά: στην πολιτική και την οικονομία επικρατούσαν πολύ δύσκολες συνθήκες. Τόσο η Ιταλία όσο και η Γερμανία κυβερνιόνταν από αδύναμες κυβερνήσεις και ήταν μεγάλο το αίτημα για «αποκατάσταση της τάξης». Και στις δύο χώρες καλλιεργήθηκε η ιδέα πως στην εμπέδωση του κλίματος ευνομίας και τάξης θα συνεισέφερε ένας ηγέτης με ισχυρή θέληση και αποφασιστικότητα που δε θα δίσταζε να πραγματοποιήσει το όραμά του και να «επιβάλλει την τάξη στην κοινωνία». Οι εργάτες έπρεπε να βρουν δουλειά και οι συνθήκες ζωής τους έπρεπε να βελτιωθούν. Στη Γερμανία ήταν έντονη η επιθυμία για εθνική «δικαίωση» μετά την «ταπείνωση» που υπέστη η χώρα από την ήττα της στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο• εξίσου ισχυρή ήταν η επιθυμία για εδαφική επέκταση. O επιθετικός εθνικισμός και μια αποτελεσματική, αυταρχική κυβέρνηση εμφανίζονταν σε πολλούς ως η καλύτερη διέξοδος από τη μιζέρια. Οι φασίστες στην Ιταλία και οι ναζί στη Γερμανία ενσάρκωσαν αυτές τις ελπίδες. Μαχόμενοι τους «ξεπεσμένους» φιλελεύθερους και το διεθνή κομουνισμό και σοσιαλισμό, οι φασίστες μετέδωσαν στην αρχή ένα αίσθημα εθνικής αυτοπεποίθησης και κοινωνικής ασφάλειας. Επιβλήθηκε η «τάξη» με σκληρό και βάναυσο τρόπο.

O φασισμός και ο ναζισμός επιδέχονται πολλές ερμηνείες και προσεγγίσεις: Για τους οπαδούς τους αποτελούν την καλύτερη λύση για να αντιμετωπιστεί μια εθνική ή κοινωνική κρίση. Από τη σκοπιά του φιλελευθερισμού ο φασισμός και ο ναζισμός αποτελούν μια ηθική έκπτωση και επιστροφή στη βαρβαρότητα και τον πολιτικό ολοκληρωτισμό. Για τους σοσιαλιστές ο φασισμός φανερώνει την κρίση του καπιταλισμού, ορισμένες πλευρές της οποίας προσπαθούν να αντιμετωπίσουν οι φασίστες επιχειρώντας με τη βία και τον αυταρχισμό να ενισχύσουν τους κλονισμένους καπιταλιστικούς θεσμούς.

Σε ένα φασιστικό κράτος, η οικονομία και γενικότερα η κοινωνία βρίσκονται, ακόμη και σε περιόδους ειρήνης, σε ένα είδος «εμπόλεμης κατάστασης». Απαιτούνται τάξη και πειθαρχία. Κάθε κριτικό πνεύμα που θα μπορούσε να σπείρει αμφιβολίες κατατροπώνεται. Τα προβλήματα «λύνονται με διαταγές και εκτεταμένη χρήση βίας». 

Άγγελος Κλεάνθης, Φώτης Λούλας, Δημήτρης Κορόμηλος, Α2