Ναζισμός και φασιμοί

Ο όρος «εθνικοσοσιαλισμός» (γερμανικά: Nationalsozialismus) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από το Γάλλο Μορίς Μπαρέ το 1898, ενώ τα πρώτα εθνικοσοσιαλιστικά κόμματα ήταν το τσέχικο εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα και το γαλλικό εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς εθνικοσοσιαλιστές για να χαρακτηρίσουν το κίνημά τους. Ο όρος ναζισμός, που στη Γερμανία χρησιμοποιείται πολύ σπάνια (οι εθνικοσοσιαλιστές δεν τον χρησιμοποιούν καν), προέρχεται από την αγγλική λέξη Nazism, η οποία με τη σειρά της δημιουργήθηκε από τη συντόμευση της λέξης Nationalsozialismus (εθνικοσοσιαλισμός). Ο εθνικοσοσιαλισμός αποτέλεσε τη βάση του προγράμματος του Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος από το 1920, το οποίο δανείζεται και αρκετές ιδέες των σοσιαλιστών. 

Μετά την πτώση του τρίτου ράιχ και τη διαίρεση της Γερμανίας σε Ανατολική και Δυτική ο όρος εθνικοσοσιαλισμός υιοθετήθηκε και χρησιμοποιήθηκε από τη Δυτική Γερμανία, ενώ στην Ανατολική Γερμανία προκρίθηκε ο όρος χιτλερισμός/χιτλεροφασισμός (Hitlerfaschismus). Ως ναζιστές ή νατσιστές (πιο σωστά) χαρακτηρίζονται οι υποστηρικτές του εθνικοσοσιαλισμού. 

Ο φασισμός/εθνικοσοσιαλισμός εμφανίστηκε κατά το Μεσοπόλεμο σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Ανάμεσα στα διάφορα φασιστικά/εθνικοσοσιαλιστικά αυτά κινήματα εντοπίζονται πολλές ομοιότητες, αλλά και αρκετές διαφορές.

1.      Ο ιταλικός φασισμός είναι ο παλαιότερος όλων. Κάποιες μορφές του εμφανίστηκαν στη Γαλλία, τη Μεγάλη Βρετανία, το Βέλγιο, την Αυστρία και την Ουγγαρία, τη Ρουμανία και, ακόμη και στη Βραζιλία. 

Ο Μπενίτο Μουσολίνι (1889-1945) με στρατιωτική στολή. Ο Μουσολίνι ήταν στην αρχή σοσιαλιστής, αλλά στη συνέχεια υποστήιξε αυταρχικές ιδέες. Από το 1919 οργάνωσε επιθέσεις που έκαναν επιθέσεις ενάντια στους αντιπάλους του. Οι ομάδες αυτές έγιναν γνωστές με την ονομασία "φασίστες" ή "μελανοχίτωνες", γιατί φορούσαν μαύρα πουκάμισα. 

 

Ρώμη 1930: Παρέλαση φασιστικής οργάνωσης για νεαρά κορίτσια.

Ρώμη 1938: Παρέλαση της στρατιωτικής αστυνομίας του. Βλέπουμε τις σβάστιγκες και την επιγραφή Duce να κυριαρχούν.

2.      Ο γερμανικός εθνικοσοσιαλισμός, το μοναδικό φασιστικό κίνημα που πέτυχε να επιβάλει μια ολοκληρωτική δικτατορία και, έτσι, να αναπτύξει το δικό του σύστημα. Ανάλογά του κινήματα που εμπνέονταν από αυτόν εμφανίστηκαν στη Σκανδιναβία, τις Κάτω Χώρες, τα βαλτικά κράτη και την Ουγγαρία και σε αρκετά κράτη – δορυφόρους της Γερμανίας κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Ο ιταλικός φασισμός και ο γερμανικός εθνικοσοσιαλισμός ήταν οι δύο βασικές και κυρίαρχες μορφές του φασισμού. 

Ο Αδόλφος Χίτλερ και ο Μπενίτο Μουσολίνι την εποχή της παντοδυναμίας τους.

3.      Ο ισπανικός φαλαγγισμός. Αν και μπορεί να θεωρηθεί μέχρις ενός βαθμού παράγωγο του ιταλικού φασισμού, έγινε ένα είδος καθολικού και πολιτισμικά πιο παραδοσιακού φασισμού, ο οποίος ωστόσο ήταν σχετικά περιθωριακός.

4.      Το ρουμανικό Κίνημα της Λεγεώνας ή της Σιδηράς Φρουράς. Πρόκειται για μια μυστικιστική, κοινοτική μορφή ημιθρησκευόμενου φασιμού, το μόνο αξιοσημείωτο κίνημα τέτοιου είδους που παρουσιάστηκε σε ορθόδοξη χώρα. Και αυτό ήταν περιθωριακό.

5.      Οι «ουγγριστές» του Ζάλασι ή το κίνημα των Βελόσταυρων. Αρκετά διαφορετικοί από τους Ούγγρους εθνικιστές και τους Ούγγρους υποστηρικτές ενός πιο μετριοπαθούς και πραγματιστικού κινήματος ιταλικού τύπου. Για μια μικρή περίοδο ήτανίσως το δεύτερο πιο δημοφιλές φασιστικό κίνημα στην Ευρώπη.

Η αντίληψη ότι ο φασισμός θα πρέπει κατά κύριο λόγο να κατανοηθεί ως φορέας του «καπιταλισμού» ή των «μεγάλων επιχειρήσεων», του «χρηματιστηριακού καπιταλισμού», του «κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού» ή όποιου συνδυασμού των παραπάνω είναι μια από τις παλαιότερες και πιο διαδεδομένες ερμηνείες. Για πολλές δεκαετίες αποτέλεσε την επίσημη θεωρία του κομουνισμού για το φασισμό.

Στη σημερινή ιστοριογραφία δύο είναι οι κυρίαρχες ερμηνείες για την εμφάνιση και την επικράτηση του ναζισμού και την ακραία συνέπειά του, το Ολοκαύτωμα, την εξόντωση δηλαδή των Εβραίων της Ευρώπης και των άλλων «υπανθρώπων». 

Με βάση την πρώτη, ο ιδιαίτερος ιστορικός ρόλος του Αδόλφου Χίτλερ και το Ολοκαύτωμα θεωρούνται συνέπεια της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας του γερμανικού έθνους και την απόλυτης σχεδόν διάβρωσης του γερμανικού λαού από την ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού.

Με βάση τη δεύτερη, οι καθοριστικοί παράγοντες που συνετέλεσαν στην επικράτηση του ναζισμού στη μεσοπολεμική Γερμανία και στο Ολοκαύτωμα δεν έχουν σχέση με την όποια «πολιτισμική» ιδιαιτερότητα του γερμανικού λαού, αλλά πρέπει να αναζητηθούν στις ιδιαιτερότητες του γερμανικού πολιτικού συστήματος της εποχής εκείνης: της μη εμπέδωσης των δημοκρατικών αξιών (παρά την ύπαρξη κοινοβουλευτικών θεσμών), της κυριαρχίας του στρατού και τη γραφειοκρατίας, της παράδοξης σύζευξης ιδεών που έρχονταν σε αντίθεση με το Διαφωτισμό και τον πολιτικό φιλελευθερισμό με τα πλέον προωθημένα επιτεύγματα της δυτικής τεχνολογίας, τελικά της αδυναμίας των ηγετικών ομάδων του ναζιστικού κόμματος, του γερμανικού κράτους και της γερμανικής κοινωνίας να αντιληφθούν τις ηθικές συνέπειες της εξόντωσης των «φυλετικών εχθρών» τους, καταφεύγοντας στη χρήση των πλέον προωθημένων τεχνικών μέσων και με αποκλειστικό κριτήριο μια επινοημένη διαφορά.  

Ο ναζισμός παρ’ όλο που περιείχε πολλά «αρχαϊκά» στοιχεία, καθώς και στοιχεία μιας αναχρονιστικής πολεμικής κουλτούρας ήταν νεωτερικός, με την έννοια ότι ήταν δημιούργημα της νεωτερικής εποχής και της νεωτερικότητας. Αν και αποδέχτηκε πολλές από τις κατακτήσεις της νεωτερικότητας σε διάφορους τομείς, κυρίως σε αυτούς που σχετίζονται με την επιστήμη και την τεχνολογία, πολέμησε σκληρά και θέλησε να αναπροσαρμόσει με εξαιρετικά βίαιο τρόπο πολλές από τις υπόλοιπες παραμέτρους και εκφάνσεις της νεωτερικότητας στην εποχή μας. 

Νίκος Γκουντέλας, Β1