Ο ιταλικός φασισμός και ο γερμανικός ναζισμός

Ο φασισμός

Η λέξη  φασίστας προέρχεται από το κίνημα που ίδρυσε στην Ιταλία  ο Μπενίτο Μουσολίνι, το Fasci di Combattimento. Σύμβολο αυτού του κινήματος ήταν μια δέσμη από ξύλινα ραβδιά δεμένα με ένα κόκκινο λουρί, ενώ στο πάνω μέρος τους υπήρχε ένας πέλεκυς. Στην αρχαία Ρώμη οι ύπατοι, από τα πιο σημαντικά αξιώματα στη ρωμαϊκή res publica, τη ρωμαϊκή δημοκρατία, έφεραν ως έμβλημα της εξουσίας τους ένα διπλό πέλεκυ. Για το Μουσολίνι και τους οπαδούς του ο πέλεκυς συμβόλιζε την εξουσία πάνω στη ζωή (και το θάνατο) των ανθρώπων και οι ράβδοι εξέφραζαν την πίστη τους ότι «ενωμένοι γίνονται ισχυροί».

Φασιστικά κινήματα παρουσιάστηκαν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Παρά τις όποιες διαφορές τους τα κοινά τους χαρακτηριστικά είναι:

• Η κοινή τους πεποίθηση ότι η εξουσία πηγάζει από τον ηγέτη και όχι από το λαό.

• §  Ο λαϊκισμός. Η προπαγάνδα, η οποία θεωρείται βασικό εργαλείο διάχυσης των φασιστικών ιδεών, χρησιμοποιείται για να παρακινήσει τους πολίτες να γίνουν ενεργητικοί μεν, αλλά προπάντων υπάκουοι οπαδοί του ηγέτη.

•   Οι παραδόσεις και η εθνική κληρονομιά, πραγματική και επινοημένη, ενός λαού θεωρούνται ανώτερα κάθε άλλου λαού. Ο εθνικισμός είναι βασικό χαρακτηριστικό των φασιστικών κινημάτων.

• Η βία είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό μια νόμιμη πρακτική και αξιοποιείται συστηματικά ως ένδειξη ισχύος: για να επιβάλλει το φασιστικό καθεστώς στο εσωτερικό του κράτους (βία ενάντια στον «εσωτερικό εχθρό»), αλλά και ενάντια σε άλλα κράτη και σε άλλους λαούς.

• Ο κομουνισμός υποστηρίζει ότι η πραγματικότητα συγκροτείται από τον υλικό κόσμο· για αυτό είναι αρνητικός στη θρησκεία. Για τον κομουνισμό σημασία έχει το κοινωνικό στρώμα στο οποίο ανήκουν οι άνθρωποι και παράλληλα υποστηρίζει το διεθνισμό στη βάση ότι η κοινωνική τάξη έχει μεγαλύτερη σημασία για το κάθε άτομο από ό,τι άλλα στοιχεία της ταυτότητάς του, όπως για παράδειγμα το θρήσκευμά του, η γλώσσα του κτλ. Τα φασιστικά κινήματα ήταν αντικομουνιστικά, γιατί θεωρούσαν το έθνος ως βάση της ταυτότητας των ανθρώπων και της διεθνούς τάξη και υποστήριζαν ότι το καθήκον, η αφοσίωση, η τιμή, το θάρρος και η αυτοθυσία είναι έννοιες που πρέπει να τις συνδέουν οι άνθρωποι με το έθνος, δίνοντας τες έτσι μια πνευματική υπόσταση. Ο αντικομουνισμός των φασιστικών κινημάτων και της Καθολικής Εκκλησίας στάθηκε σε πολλές περιπτώσεις αιτία να συμμαχήσουν αυτά τα δύο ενάντια στον κομουνισμό και τους κομουνιστές. 

• Στην οικονομία τα φασιστικά καθεστώτα υποστήριξαν τον κορπορατισμό, δηλαδή τον παρεμβατικό ρόλο του κράτους στην οικονομία: το προσχεδιασμένο έλεγχό τόσο στην παραγωγή όσο και στον τρόπο οργάνωσης των εργατικών στρωμάτων, γιατί έτσι υποστήριζαν ότι θα εξυπηρετούνταν το κοινό συμφέρον. Ο κορπορατισμός ήταν αντίθετος με την ελεύθερη αγορά και την επιδίωξη του κέρδους από την πλευρά των επιχειρήσεων και υποστήριζε ότι οι επιχειρηματίες και το εργατικό δυναμικό έπρεπε να είναι στενά συνδεδεμένοι μεταξύ τους, σε ένα οργανικά και πνευματικά ενοποιημένο σύνολο το οποίο θα υπηρετούσε τις ανάγκες του έθνους, έτσι όπως τις όριζε και τις ιεραρχούσε το κάθε φασιστικό κίνημα.

• Τα φασιστικά καθεστώτα στήριζαν και πρόβαλλαν υπέρμετρα την αντίληψη ότι το κράτος κυβερνιέται καλύτερα όταν στηρίζεται στις στρατιωτικές αρχές και την πειθαρχία, γιατί έτσι θα μπορούσε να πετύχει τους εθνικούς και στρατιωτικούς του στόχους. Ο μιλιταρισμός και ο ιμπεριαλισμός ήταν βασικά χαρακτηριστικά των φασιστικών κινημάτων και των φασιστικών καθεστώτων.

Ο ναζισμός

Ο εθνικοσοσιαλισμός ή ναζισμός είναι ένα φασιστικό κίνημα, το οποίο ωστόσο διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα καθώς δίνει βασική θέση στο ρατσισμό και στον αντισημιτισμό. Ναζιστική ήταν η ιδεολογία του γερμανικού εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος, το οποίο από το 1933 μέχρι το 1945. Ως όρος ο ναζισμός προέρχεται από την αγγλική λέξη nazism, η οποία αποτελεί συντομογραφία και αγγλική απόδοση της γερμανικής λέξης Nationsozialismus (εθνικοσοσιαλισμός). Ο ναζισμός αναπτύχθηκε στη Γερμανία μετά την ήττα της στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918) και αντλούσε από τις ακροδεξιές ιδεολογίες και θεωρήσεις, τον αντικομουνισμό, το ρατσισμό και τις αντιλήψεις περί ανωτερότητας της γερμανικής «φυλής», το παγγερμανισμό, ενώ στηρίχτηκε στα Φράικορπς, τα παραστρατιωτικά σώματα που δημιουργήθηκαν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Γερμανία και τα οποία αξιοποιήθηκαν από τις γερμανικές κυβερνήσεις στις προσπάθειές της να εξουδετερώσει το γερμανικό κομουνιστικό κίνημα. Μετά τη μεγάλη οικονομική κρίση που έπληξε το γερμανικό κράτος και τη γερμανική οικονομία στις αρχές της δεκαετίας του 1930 το γερμανικό ναζιστικό κόμμα κατάφερε να ανέρθει στην εξουσία και να κυβερνήσει δικτατορικά τη Γερμανία από το 1933 μέχρι το 1945, οδηγώντας την Ευρώπη στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1939-1945). Οι ναζιστές στη Γερμανία συνέτριψαν τη δημοκρατία και την αντικατέστησαν με ένα δικτατορικό καθεστώς το οποίο βασιζόταν στην «εθνολαϊκή κοινότητα», η οποία για αυτούς γινόταν αντιληπτή ως «εθνική» και «βιολογική» κοινότητα με επικεφαλής τον αρχηγό, το φίρερ Αδόλφο Χίτλερ. Η εφαρμογή των ναζιστικών θεωρήσεων στην πράξη οδήγησε στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συστηματική εξόντωση των Εβραίων και άλλων πληθυσμιακών ομάδων (ρομά, ομοφυλοφίλων, πολιτικών αντιπάλων του ναζισμού) στα στρατόπεδα εργασίας και στα στρατόπεδα θανάτου.

Τα βασικά χαρακτηριστικά της ναζιστικής ιδεολογίας μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω:

• Το κράτος πρέπει να υποστηρίζει τις αρχές του ρατσισμού, δηλαδή της φυλετικής ιδεολογίας, να στηρίζεται σε αυτήν, να την εκμεταλλεύεται και να την προωθεί. Η κοινωνία, κατά τη ναζιστική αντίληψη, αποτελεί μια Volksgemeinschaft, μια εθνική,  λαϊκή και βιολογική κοινότητα η οποία δημιουργήθηκε χωρίς κοινωνικές συγκρούσεις και στην οποία δεν έχουν θέση οι κοινωνικοί αγώνες, γιατί αυτοί είναι υποκινούμενοι από αντίπαλες και εχθρικές ομάδες που στόχο έχουν να αποδυναμώσουν και να διαφθείρουν τη γερμανική «εθνολαϊκή κοινότητα». Επιπλέον, όποια μέλη της γερμανικής «εθνολαϊκής κοινότητας» βρίσκονταν έξω από τα όρια του γερμανικού κράτους έπρεπε να ενσωματωθούν σε αυτό. Για αυτό, μια από τις βασικές προτεραιότητες του γερμανικού κράτους έγινε η επέκτασή του ώστε να ενσωματώσει γερμανικές ομάδες που ζούσαν έξω από αυτό και στα πλαίσια άλλων κρατών, εξασφαλίζοντας περισσότερο «ζωτικό χώρο» (Lebensraum) για τους Γερμανούς σε βάρος άλλων λαών και άλλων κοινωνιών.

• Η φυλετική ιδεολογία, δηλαδή ο ρατσισμός, βρίσκεται στη βάση κάθε ναζιστικής θεώρησης για το κράτος και την κοινωνία. Η γερμανική «φυλή» είναι «ανώτερη» από όλες τις άλλες γιατί είναι η κατ’ εξοχήν άρια φυλή. Ο όρος άριος αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει μια ομάδα γλωσσών που μιλιόνταν στη βόρεια των Ινδιών και από την οποία προήλθαν πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες (ανάμεσα στις άλλες και τα γερμανικά, τα ελληνικά, αλλά και τα αγγλικά, τα ιταλικά κ.ά.). Αργότερα άριοι αποκλήθηκαν οι ομιλητές αυτών των γλωσσών. Στη ναζιστική θεώρηση όμως οι άριοι ήταν κάτι περισσότερο: ήταν μια «αρχαία φυλή» σκληρών πολεμιστών που διέθετε εξαιρετική δύναμη, μεγάλη ομορφιά και υψηλό δείκτη ευφυΐας. Βασικοί απόγονοι της άριας φυλής αποτελούσαν για τους ναζιστές οι Γερμανοί και οι Γερμανίδες. Η όλη ναζιστική αντίληψη σχετικά με το τι ήταν η «άρια φυλή» δε στηρίζεται σε κανένα ιστορικό τεκμήριο. 

• Οι ναζί θεωρούσαν εχθρούς όσους δεν περιλαμβάνονταν στην άρια φυλή και κυρίως τους Εβραίους. Όσοι δεν ανήκαν στην άρια φυλή, για τους ναζί, θα μπορούσαν να τη «μολύνουν» και να «αλλοιώσουν το χαρακτήρα της». Για αυτό έπρεπε να καταδιωχτούν και να εξοντωθούν. Η φυλετική ιδεολογία και, κυρίως ο αντισημιτισμός, οδήγησε στην «Τελική Λύση», όπως ονόμασαν οι ίδιοι οι ναζί τη συστηματική προσπάθεια να εξοντώσουν τους Εβραίους σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη που κατέλαβαν ή έλεγχαν στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

• Η ναζιστική φυλετική/ρατσιστική θεώρηση του κράτους και της κοινωνίας οδήγησε στη λήψη μέρων ευγονικής και στη «φυλετική υγιεινή». Σε αυτό το πλαίσιο θεσπίστηκαν οι Νόμοι της Νυρεμβέργης και το Πρόγραμμα ευθανασίας Τ – 4, με το οποίο το γερμανικό κράτος δολοφόνησε τους πνευματικά και σωματικά ανάπηρους πολίτες του.

•   Οι ναζί ήταν απολύτως κατά της δημοκρατίας και ως πολίτευμα και γενικότερα ως αξία πάνω στην οποία θα θεμελιώνονταν η ανθρώπινη κοινωνία. Αντίθετα, υποστήριζαν τον απολυταρχισμό της δικτατορίας και τη συγκέντρωση της εξουσίας σε ένα πρόσωπο, τον αρχηγό/φίρερ. Για αυτό στράφηκαν ανοιχτά ενάντια στους πολιτικούς τους αντιπάλους τους οποίους φυλάκισαν και εξόντωσαν, περιόρισαν κάθε δυνατότητα για συνδικαλιστική δράση, κατήργησαν την ελευθερία του τύπου, ποινικοποίησαν κάθε έκφρασης γνώμης και άποψης που δεν ήταν σύμφωνη με τις αντιλήψεις τους. Όποιος και όποια δε συμμορφωνόταν με όσα οι ναζί επιθυμούσαν και υποστήριζαν κινδύνευε να κλειστεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ένα πολύ μεγάλο δίκτυο από διάφορες και διαφορετικές αστυνομικές υπηρεσίες εξασφάλιζαν τη συνεχή παρακολούθηση και συμμόρφωση της γερμανικής κοινωνίας στα κελεύσματα του ναζιστικού καθεστώτος.

Μεταξύ ιταλικού φασισμού και γερμανικού ναζισμού

Ο φασισμός διήρκεσε στην Ιταλία από το 1922 μέχρι και το 1943, όταν και κατέρρευσε. Ο Μπενίτο Μουσολίνι μετατράπηκε σε δικτάτορα σταδιακά, κατά τη διάρκεια αρκετών χρόνων. Η ρήξη με τη με το παρελθόν ήταν βαθμιαία και λιγότερο βίαιη και ολοκληρωμένη από ό,τι συνέβη στη ναζιστική Γερμανία. Η ιταλική μοναρχία παρέμεινε στη θέση της (εξάλλου ο Μουσολίνι πήρε το 1922 εντολή να σχηματίσει κυβέρνηση από τον ιταλό βασιλιά) και η Καθολική Εκκλησία δε δέχτηκε καμιά επίθεση.

Στη Γερμανία ο Αδόλφος Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία και έγινε καγκελάριος (πρωθυπουργός) της Γερμανίας το 1933. Ο Χίτλερ κατέλυσε το δημοκρατικό πολίτευμα στη Γερμανία πάρα πολύ γρήγορα. Επιπλέον, μετά το θάνατο του προέδρου της Γερμανίας Πάουλ φον Χίντεμπουργκ τον Αύγουστο του 1934 ο Χίτλερ κατέλαβε και αυτό το αξίωμα και έγινε αρχηγός/φίρερ του γερμανικού κράτους. Στη Γερμανία δεν υπήρχε κάποια άλλη ισχυρή εξουσία που θα μπορούσε να αντιταχθεί ενδεχομένως στο Χίτλερ και στις πολιτικές του.

Παραπέρα, οι ναζιστές ήταν πολύ πιο εχθρικοί από τους ιταλούς φασίστες στο θέμα της θρησκείας και έκαναν πολλές προσπάθειες να αναβιώσουν παγανιστικές δοξασίες και τελετές, οι οποίες θα ενδυνάμωναν το «όραμά» τους για μια «φυλετικά άρια» Γερμανία.

Ο ρατσισμός και, κυρίως, ο αντισημιτισμός ήταν στη βάση της ναζιστικής ιδεολογίας και καθόριζε τις γερμανικές πολιτικές. Οι Εβραίοι αποτέλεσαν από την αρχή στόχο για τους ναζί οι οποίοι τους θεώρησαν συλλογικά υπεύθυνους για ό,τι «κακό» συνέβη ή θα μπορούσε να συμβεί στη Γερμανία. Για αυτό από την πρώτη στιγμή που οι ναζί ανήρθαν στην εξουσία στράφηκαν με βιαιότητα ενάντια στους Εβραίους. Στη φασιστική Ιταλία μέχρι το 1937 οι Εβραίοι πολίτες της δεν αντιμετώπισαν προβλήματα. Το 1937 ο Μουσολίνι ζήτησε από τους Εβραίους της Ιταλίας ή να υποστηρίξουν το φασισμό ή να εγκαταλείψουν τη χώρα. Μετά την υπογραφή της ιταλογερμανικής συμμαχίας το φασιστικό καθεστώς στην Ιταλία προχώρησε στη λογοκρισία βιβλίων που είχαν γράψει Εβραίοι, επέτρεψε την κυκλοφορία αντισημιτικών περιοδικών και άλλων εντύπων και έκανε κάποιες συλλήψεις επιφανών Εβραίων. Παρ’ όλες όμως τις παραπάνω διώξεις οι Εβραίοι της Ιταλίας δε γνώρισαν τη βιαιότητα και τον τρόμο με τον οποίο τους αντιμετώπισαν οι ναζί είτε στη Γερμανία είτε στις χώρες που κατέλαβαν μετά το 1939. Το 1943, με την κατάλυση του φασιστικού καθεστώτος στην Ιταλία και την κατάληψη μεγάλου μέρους της χώρας από τα γερμανικά στρατεύματα, οι Ιταλοί Εβραίοι που βρέθηκαν κάτω από το γερμανικό ζυγό αντιμετώπισαν ανάλογα προβλήματα. Ωστόσο, μεγάλο μέρος της ιταλικής κοινωνίας, αλλά και του ιταλικού στρατού, αρνήθηκαν να συνεργαστούν με τους Γερμανούς σε αυτό το θέμα και πολλοί Ιταλοί και πολλές Ιταλίδες κινδύνεψαν από τα γερμανικά αντίποινα προσπαθώντας να διασώσουν από την εξόντωση τους Εβραίους συμπολίτες τους.

Βασικός στόχος του Μουσολίνι ήταν να εγκαταστήσει Ιταλούς σε κάποια υπερπόντια αυτοκρατορία, αν και στην πράξη δεν έκανε και πολλά για αυτό. Αντίθετα, προτεραιότητα του Χίτλερ ήταν να συγκεντρώσει κάτω από τη ναζιστική εξουσία τους Γερμανούς που βρίσκονταν σε γειτονικά κράτη.

Ο γερμανικός ναζισμός ήταν πολύ πιο βίαιος από τον ιταλικό φασισμό και, καθώς η Γερμανία είχε περισσότερο πληθυσμό και μεγαλύτερη και καλύτερη βιομηχανία, στάθηκε πολύ πιο καταστροφικός τόσο για την ίδια τη χώρα όσο και για ολόκληρο τον κόσμο.

Μαριλένα Γιαλούρη, Β1